Jezik – simbol identiteta

Ljudi kao svjesna bića, nastoje se prilagođavati novonastalim situacijama zarad opstanka i dostojanstvene egzistencije. Prilagođavanje podrazumijeva djelovanje u cilju podređivanja prirode i okoline sebi i svojim potrebama. Pitanje opstanka i uopšteno egzistencije zavisi prvenstveno od biološkog ponašanja i osobina ljudske vrste, odnosno od biološke adaptacije. Pored toga, sposobnost učenja novih obrazaca ponašanja u svrhu opstanka se nalaže kao još jedno ''oružje'' u borbi za egzistenciju i opstanak živih bića. Učenje novih obrazaca ponašanja dovelo je do formiranja novih oblika ponašanja i navika, koje su u tom slučaju adekvatnije i više obećavaju opstanak čovjeka. To je kultura. Razlika između kulture i bioloških obrazaca ponašanja je u tome što se kultura uči, gradi se i gravira u čovjekovu ličnost, ne može biti naslijeđena za razliku od bioloških osobina. Dakle, kultura se može birati i mijenjati kao oblik ponašanja kroz razne vremenske epohe, kao i u različitim periodima života jednog čovjeka. Dok s druge strane, biološke osobine, one nasljedne, su apsolutne, nepromjenjive (u prirodnim uslovima, ne uzimamo u obzir rezultate načnih dostignuća zadnjeg stoljeća i razne oblike genetske transformacije) i nalaze se u čovjekovom genetskom kodu, npr. boja očiju, boja kože, krvna grupa i svi ostali faktori koji mogu biti i zaštitni i rizikofaktori opstanka čovjeka kao jedinke odnosno živog bića.

Kao što kaže Heideger: „Jezik je kuća bitka.“ – stoga je jezik prvi uslov za izgradnju kulture. Jezik je taj koji pokreće produktivnu komunikaciju, budući da se kultura uči, potrebno ju je prenositi, a to se može postići najdosljednije na taj način. Svjesni činjenice da se jezik uči, svaka generacija iznova uči, ne nasljeđuje znanje o njemu, stoga se može reći da svaka generacija iznova na taj način uči svoju kulturu, što ukazuje na nepostojanje genetske predodređenosti pripadanja određenoj kulturi, vjeri, naciji ili nekoj drugoj zemaljskoj zajednici. Uopšteno, može se istaći da je proces učenja u tom kontekstu jako bitan za opstanak kulture, a u tom smislu i čovjeka kao živog bića koje je osuđeno na stalne promjene i prilagođavanja.

Jezik je u službi i pod uticajem kulture, njegova upotreba i način upotrebe zavise od stepena razvijenosti kulture. Ako govorimo o porijeklu i nastanku jezika, može se reći da je to prirodna posljedica sposobnosti čovjeka (antropološka definicija). Jezik se prožima kroz svakodnveni život čovjeka i međuljudski odnosi su zasnovani na komunikaciji posredstvom jezika. U tom kontekstu, jezik je spoj prirodnog, nalijeđenog, i naučenog. Čovjek ima urođenu sposobnost da razvija govor i pokrete (kineze), a on to tek može manifestovati učeći i primjenjivanjem naučenog. Tako se može reći da je jezik spona između prirodnog i naučenog, odnosno kombinacija to dvoje daje jezik koji ne bi postojao ukoliko izostavimo jedan od dva prethodno navedena faktora. Definišući jezik, najkraće rečeno, to je sistem saopštavanja informacija u simbolima. Simboli su u tom slučaju elementi čije značenje je propisano kulturnim kodom određene zajednice. Evolucija jezika podrazumijeva evoluciju komunikacije i procesa učenja kod ljudi i životinja. Jezik podrazumijeva konkretno, komunikacijski sistem kroz koji održava kulturu, koja dalje održava čovjeka. Čovjek se mora fizički prilagoditi, procesima evolucije, te vladanjem jezikom, manifestovati kulturu koja je jedna od njegovih identitarnih osnova i glavni uslov opstanka. Čovjek jezikom izražava svoje raspoloženje, svoj identitet, namjere, istinu i laž. Tu dolazimo do zaključka o važnosti jezika kao identitetske odrednice čovjeka.  

Porijeklo jezika služi pri utvrđivanju strukture stanovništva, migracija, invazija i drugih demografskih promjena svijeta. Jezik je najvažniji faktor i sredstvo za stvaranje grupnog identiteta, gdje se grupna pripadnost izražava kao faktor koji utiče na promjene jezika i njegovu upotrebu.

Jezički nacionalizam i hegemonizam

Jezički nacionalizam podrazumijeva pokušaj etničkih manjina, pa čak i država u cjelini da proglase nezavisnost čišćenjem jezika od stranih izraza i posuđenica iz stranih jezika ili oživljavanjem nekog starog, nekorištenog jezika. Ova pojava je karakteristična za kolonijalne zemlje Afrike i Azije; također se može navesti primjer oživljavanja hebrejskog jezika kao prvog izraelskog jezika.

Za etničke manjine pitanje oživljavanja jezika ili njegovo održavanje važno je zbog osjećaja identiteta i vlastite vrijednosti, što omogućava razvoj i opstanak kulture tih ljudi. U tom kontekstu, potrebno je naglasiti situacije u kojima se putem jezika manipuliše i upravlja manjinama – hegemonistički odnos. Primjer za to je negiranje postojanja bosanskog jezika u bosanskohercegovačkom entitetu Republika srpska. Tamošnjem manjinskom stanovništvu – Bošnjacima, od elementarnih usvajanja znanja (u osnovnim školama, ali i srednjim) negira se bosanski jezik i nameće srpski. Najbolji način za onemogućavanje identitarnog određenja jednog naroda jeste negiranje njegove historije, kulture, a sve to kroz negiranje njegova jezika i opstrukciju pri izučavanju jezika. Ovakvim stavovima se produžava ideja hegemonističkih velikosrpskih projekata na teritoriji Bosne i Hercegovine. Pri pomenu jezika i povezanosti sa Bošnjacima i uopšteno govoreći o negiranju jezika, mi Bošnjaci upadamo u zamku karakterizacije bosanskog kao bošnjačkog jezika što je potpuno netačna formulacija. Jezik pripada državi i građanima koji u njoj žive – onima koji ga govore i prihvataju kao svoj, a ne konstituensima kao posebnim kategorijama. Stoga velikosrpske narative o pokušaju karakterizacije bosanskog kao bošnjačkog jezika, ili teze da se samo u entitetu Federacije Bosne i Hercegovine kao teritorija većinskog bošnjačkog stanovništva treba izučavati i izučava bosanski jezik, potrebno je u početku odbaciti.

Dakle, jezik pripada državi, kao što joj i entiteti pripadaju, a to sveukupno pripada građanima Bosne i Hercegovine – koji ovu državu i bosanski jezik prihvataju kao svoje, te ne postoji nijedna jedina mogućnost niti opravdanje za pozitivan stav kada je u pitanju negiranje bosanskog jezika. Uzmimo u obzir da je jezik bitna odrednica kulture od koje zavisi opstanak jedne zajednice, a svjedoci smo koliko je često (zlo)upotrijebljen u svrhu brisanja i nestanka kulture, samim time i zajednice.